Ali Pashë Tepelena dhe shkopi misterioz i gjetur në Muzeun historik të Fierit

Një shkop i thurur me fije ari rreth tij, i mbajtur në dorën e rëndë që firmoste, vuloste fermanë, e bënte”hatanë”, prej kohësh, godet si një skeptër në memorien time.

Duket sikur gërmon brenda memories, të mbushur me shkrime historike dhe kujtime, njësoj si gërmimi i parë arkeologjik, në shtratin e harruar të qytetit antik të Apolonisë.

Ky shkop i mbajtur dhe përdorur nga Ali Pashë Tepelena, tashmë pronë publike e Muzeut Historik të Rrethit Fier, në arkivin e këtij institucioni, me dritëhijen e tij shekullore, dinjitetin, paraqitjen fisnike në shije dhe pamje, më sillte zhurmën e lopatave dhe kazmave, që nisën për herë të pare gërmimin në Apoloni, për të nxjerrë që andej qytetërimin dhe trashëgiminë tonë, shkruan sot Shekulli. Bashkë me këtë zhurmë ritmike, të nisur fill pas urdhrit të Ali Pashës, dëgjoja zhurmën e skalitjes së bustit të Vasiliqisë, bukurisë së mermertë, që do të vendosej më pas në Manastirin e Kolkondasit, disa kilometra më tej, afër dhe nën hijen e vargut të kodrave të Ardenicës.

Lidhja me Apoloninë

“Ali Pashë Tepelena vuri njerëz për të gërmuar në Apoloni dhe ky ishte i pari gërmim arkeologjik që bëhej në Apoloni (madje në Shqipëri)”, ka thënë në një intervistë arkeologu i njohur shqiptar Hasan Ceka. Ali Pashës ndoshta i kanë rrëfyer që në këtë qytet të lashtë, kishte mbërritur në një moshë të re 19-vjeçare, një nga përfaqësuesit e 12 Çezarëve, Oktaviani. Ai mbërriti për të studiuar në akademinë ushtarake. Ishte viti 4 para erës sonë. Dhe Apolonia, ky qytet “Magna urbis et gravis”, i madh dhe hijerëndë, ishte një nga qendrat më të fuqishme të bregut të Ilirisë. Gjatë udhëtimit nëpër Myzeqenë e mbushur me njerëz të urtë, punëtorë,me ujë e tokë të begatë, me kallama si zoti Pan që nxirrte muzikë, nën puhinë e detit.

Në këtë Myzeqe të bekuar mbushur me baltë dashuri dhe dritë, dhe hingëllima kuajsh të egër, Ali Pashajt me të drejtë i kanë folur edhe për Perëndinë e dritës, që kishte tempullin në kodrat ku shtrihej dikur një qytet i lashtë me emrin e kësaj perëndie. Quhej Apoloni. Mes ujrave të bollshëm, të bekuar nga perëndia ilire Bind (= bin (bij) uji + nga dheu; lind = leu (fëmija, njeriu i parë) + nga dheu (Zoti e krijoi njeriun e parë prej dheut), sipas studimit të Prof. dr. Rexhep Doçi, onomasticient, ai pa fytyrën e Vasiliqisë, që skalitej mes këtyre ujërave dhe ndoshta aty i lindi edhe dëshira që më pas e ktheu në urdhër. “Të sillej në Myzeqe busti i Vasiliqisë, në mermer! Të ndërtohej Manastiri i Kolkondasit”. Dhe urdhri, nuk u bë dysh, siç thotë edhe populli. Mjeshtrat e kohës nisën njëmend nga puna. Sipas studiuesit historian i njohur Nuri Plaku, drejtori i Muzeut Historik rrethi Fier,

“Aliu ndërtoi manastirin me dy kate me nga 60 dhoma për secilin, hapi shkollën dhe dhuroi një bibliotekë të pasur me një numër të madh librash, e cila u transferua më vonë së bashku me shkollën në Manastirin e Ardenicës”. Në shkrimin e tij “Lidhjet e vërteta të Ali Pashës me Kolkondasin”, Nuri Plaku shkruan: “Sa herë që vinin komandantët e pashait në Myzeqe, kur ktheheshin nga luftërat apo kalonin natën e shenjtë të 24 gushtit, bujtnin në konakët e manastirit dhe i puthnin dorën me respekt papa Jankos. Papa Janko ishte pika lidhëse e Kolkondasit me Janinën dhe një nga burimet historike që do ta mbante të pashterur gurrën e vet të krenarisë fisnore të Saqellarëve. Ky burim do të vazhdonte ta përtërinte rrjedhën e vet sidomos me studimin e mëvonshëm të kodikut të Shën Kozmait ku “Papa Avrami nga Kolkondasi”, përmendet në një nga shkrimet e studiueses Llambrini Mitrushit kur i referohet një kontrate martese të kurorëzuar në këtë manastir në gjysmën e parë të shek. XX-të’. Ndërsa më poshtë ai shkruan: Aliu dhuroi edhe një bust prej mermeri të së shoqes, Vasiliqisë, të cilin besimtarët e vendosën në ajodhimën e kishës.

Në muret e manastirit u vendosën edhe dy ikona: në njërën ishte pikturuar Aliu me Vasiliqinë duke biseduar me kallogjerët, ndërsa në tjetrën, Aliu me murgun Kozma. Busti i Vasiliqisë, i ngjizur në mendjen e Vezirit të madh, krijuar për t’u përjetësuar në Myzeqe, u vendos në Manastirin e Kolkondasit.

Nëse busti me kokë i Augustit të madh u skalit dhe u vendos në një pjesë të sheshit kryesor të qytetit antik Apoloni,busti i Vasiliqisë, i gdhendur nëpërmjet syve të Ali Pashës, u vendos në një kishë, ndërtuar përballë kodrës së Apolonisë,në një tjetër kodër, në Kolkondas. Xhelozia për bustin e romanit August, apo dashuria për greken Vasiliqi, solli këtë vendosje të pazakontë? E ka ditur vallë veziri Ali se edhe Augusti kishte ngritur në kult bukurinë e gruas së tij Livia, duke i dhënë emrin e saj njërës prej tipeve të letrës së papirusit? Kohë më vonë, rreth viteve 30 arkeologu francez Léon Rey zbulonte në qytezën antike të Apolonisë një nga skulpturat me fytyrën e perandorit August, perandorit të parë të Romës. Kjo skulpturë, ishte jo vetëm një vepër arti e Akademisë së Artit të Apolonisë, por dhe një dëshmi e lidhjes së fuqishme që kishte pasur qyteti me këtë perandor. Ndërsa gjatë luftës së parë botërore duke cituar zotin Nuri Plaku, një oficer austriak, që fjeti disa net në anastirin e Kolkondasit mori edhe kokën e murgut Kozma, të ndërtuar me urdhër të Ali Pashës derdhur në ar. Po busti i Vasiliqisë? Askush nuk e di ku përfundoi ky bust bukurie. Ai humbi në pafundësi të fushave dhe kohës që krijon përherë Myzeqeja e bukur. Me ose pa vetëdije, Aliu i madh arriti të ngrinte në mes të kësaj krahine, brenda një kishe ku kryhej riti i faljes ndaj zotit, një kult bukurie, Vasiliqinë, që do ti jepte emër dhe ngjallte krenari, kësaj zone te begatë.

Aliu dhuroi edhe një bust prej mermeri të së shoqes, Vasiliqisë, të cilin besimtarët e vendosën në ajodhimën e kishës. Në muret e manastirit u vendosën edhe dy ikona: në njërën ishte pikturuar Aliu me Vasiliqinë duke biseduar me kallogjerët, ndërsa në tjetrën, Aliu me murgun Kozma. Busti i Vasiliqisë, i ngjizur në mendjen e Vezirit të madh, krijuar për t’u përjetësuar në Myzeqe, u vendos në Manastirin e Kolkondasit

Shkopi i Ali Pashës dhe roli i mbesave të Faik Konicës

Në muzeun Historik të Fierit gjendet shkopi i tij, një nga objektet e përditshme personale. Edhe shkopi ka historinë e tij. Të paktën ka 30 vjet që strehohet në këtë godinë. Ndërsa siç thotë Drejtori i këtij muzeu, është dorëzuar në vitin 1987 nga dy mbesat e të madhit Faik Konica , vajzat e vëllait të tij, Hysenit,të quajturat Emel dhe Hanko Konica. Edhe këto të dyja kanë pasur peripecitë e tyre që lidhen me këtë qytet. Janë internuar nga kryeqyteti, Tiranë, nga sistemi i atëhershëm me vulën e të dënuarave për politike.

Së bashku me ato, është internuar në qytetin fushor edhe vëllai i tyre. Fillimisht ato kanë jetuar në shtëpinë e shkrimtarit të madh Jakov Xoxa, ndërsa janë transferuar me vendim të Komitetit Ekzekutiv të saj kohe në një apartament në lagjen “Kongresi i Përmetit”, përballë lokalit Bar Rinia, në qendër të qytetit. Këtë fakt e citon drejtori i Muzeut historik Fier, Nuri Plaku. Përpara se ato të ndërronin jetë, në vitin 1987,të dyja i janë drejtuar godinës së Muzeut, dhe kanë dorëzuar atje këtë shkop, relike personale e Vezirit të madh. Një gjest i bukur, qytetar dhe mjaft domethënës. Edhe pse qyteti, jo qytetarët, ishte vathi,vendi i internimit, sakrifikimit dhe izolimit të tyre për shkak të bindjeve politike, këtij qytetit, historisë së tij, ato i dorëzuan shkopin e Ali Pashë Tepelenës. Ai shkop që mbarte dashuri, ndjenja, inate, ishte drejtuar ndoshta me tërsëllëm ndaj armiqve të Ali Pashës, kundërshtarëve të tij politikë, dhe që kishte shërbyer edhe si mbajtës, një lloj gjymtyre shtojcë e Vezirit të Janinës, ai shkop që personifikonte fuqinë, ishte dhuruar me dashuri e respekt, qytetarëve fierakë, pasurisë së tyre historike, si një shenjë e qartë dhe mesazh se përpara fuqisë së urrejtjes, ne duhet të mbështetimi nëpërmjet historisë tonë, te dashuria dhe respekti për njëri tjetrin. Ato tashmë kanë vdekur që në vitin 1988 dhe prehen në varrezat e Fierit.

“Veliu mbetej i vetmi trashëgimtar në Tepelenë dhe u bë një bej i rëndë, – thotë shkrimtari Sabri Godo në romanin e tij kushtuar pashait të Janinës,-kishte katër fëmijë kur mbeti i ve dhe u martua me Hankon, Emihan Hanëmin, bijën e Zenel beut të Konicës”. Ky pohim është një dëshmi e hershme e Pukëvilit, e cila është pohuar edhe nga shumë kronistë e studiues të tjerë të Aliut. Lidhjet e Aliut me Konicët janë bërë të njohura me dëshminë e Pukëvilit. “Ai, (Veliu i ati i Aliut,shënimi i Nuri Plakut) kërkoi dhe mori për grua Hankon, të bijën e një beu të Konicës dhe ky bashkim e vuri në lidhje farefisnie me familjet kryesore të Toskërisë…“Ata i kanë pasur shtëpitë pranë e pranë në Konicë”, – thotë një tjetër mbesë e Faikut, Alma Konica, botuesja e publicistikës së tij.

Sipas Almës, edhe Emeli me Hankon kanë pasur mjaft relikte të tjera të çmuara në Fier, të cilat i kishin trashëguar nga i ati. Por fatkeqësisht ato janë zhdukur. Midis tyre ka mbetur vetëm shkopi i Ali pashës, si pronë publike e këtij institucioni, falë kulturës së lartë të dy bijave të Konicëve që e dorëzuan atë,-shkruan ai në studimet e tij. Shkopi paraqitet në formë të bukur dhe të çuditshme. Ai është i thurur me fije ari rreth trupit të tij dhe sipas specialistëve paraqet një formë të dimensionit historik dhe kulturor për zonën. I adhuruar prej një pashai të madh, i përdorur prej duarve të tij, ai shfaqet në Myzeqe dhe në Fier me rëndësinë e një relikeje, memorie e trashëgimisë shqiptare

Vasiliqia, përplasja me grekët dhe thesari i zhdukur

“Sipas miteve të vjetra të kaluara brez pas brezi , flitej se rreth 30 ton ar dhe bizhuteri u fshehën në këtë fshat nga pashai legjendar. Në fakt, thesar nuk është gjetur kurrë”

“Ti nuk ke ardhur për punë, por për të bërë politikë,-tha i moshuari ,-ndaj lerë punën dhe ik!”.Pohimin e tha ftohtë. Zë e vetull ngrysur dhe me dorë tregoi rrugën automobilistike nacionale Trikalla- Larisa. Ishim duke punuar anës kësaj rruge, në kilometrin e dhjetë të saj. Nën kodër ishte ngritur fshati me dy emra dhe me një lidhje me Ali Pashë Tepelenën shqiptar. Në memorien e grekëve të asaj zone, brez pas brezi quhej fshati Vasiliqi. Në regjistrat hartografikë shtetërorë fshati emërtohej Taksiark. Nga hajatet e këtij fshati, mes shtëpive të ngritura me stilin ballkanas, nëpër rrugët e mbushur me pemë dhe lule ngjyrë gjaku,kishte dalë e hipur mbi kalë dhe e shoqëruar nga karvani me krushq të veshur me fustanella,nusja e përzgjedhur e Vezirit të madh, Vasiliqia. Në gojëdhënat, historitë, legjendat, të përcjella nëpër breza, Vasiliqia ishte skalitur në shpirtrat e grekëve të asaj zone, bash si ai mali i lartë që ngrihet përballë fushës, në Kallabakun e ngurtë.

Një statujë e stërmadhe shkëmbore,që priste e përcillte erëra, mbillte e korrte shira, zbuste vetëtima dhe mbi të gjitha mbillte respektin për këtë femër që i dha emër krahinës, Greqisë dhe gjithë Ballkanit e me gjerë. Pa e ditur, unë kisha trazuar eolin e parfumit të bukurisë së Vasiliqisë, në momentin kur kisha pohuar se ajo ishte martuar me një shqiptar të madh, trim, prijës dhe luftëtar kundër Portës së Lartë sundimtar i fuqishëm feudal në Shqipërine Jugore, si dhe themelues i Pashallëkut autonom të Janinës. “Ali Pashai është helinas, jo alvanos”!- u përpoq të më korrigjonte 70-vjeçari Kosta. “Gabim!”,- mbrojta unë tezën time. Dhe gjysma shqip e gjysma greqisht, u përpoqa të shpjegoja se Vasiliqia ishte një nga gratë e bukura të Ali Pashajt, se ky i fundit kishte mbiemrin Tepelena.

Lindi rreth vitit 1740-1750 në Tepelenën e Labërisë,në Shqipëri dhe vdiq më 24 Janar 1822 duke mbrojtur trojet shqiptare të Epirit nga forcat osmane. Por Kosta, këmbëngulte sërish në kokëfortësinë e argumentit të tij: Vasiliqia dhe Ali Pasha ishin grekë dhe ai ishte nga Janina e Greqisë… U mundova ti shpjegoj se në Janinë iu dha titulli i lartë Vezir, më 1788 nga sulltani Selim.

Kjo pasi mundi ushtrinë e bejlerëve, por më kot. I thashë se ai kishte shumë gra dhe mes tyre kishte debulesën më të madhe Vasiliqinë e bukur. Për nder të dashurisë i kishte ndërtuar kisha, objekte të tjera madhështore, deri dhe kala, një prej të cilave edhe në buzë të detit në Himarën shqiptare, por këtu ndeza të tjera ashkla inati te greku Kosta Tasulas. Edhe Himara sipas tij, ishte Greqi. Inati i Barba Kostës për shqiptarizimin e Aliut dhe nderin e nëpërkëmbur të Vasiliqisë, më pushoi nga puna.Për disa ditë me radhë, endesha fushave të Vasiliqisë, këtij fshati që besonte se nën këmbët e tij kishte të groposur thesarin e Vezirit të Janinës –Askush nuk më merrte në punë. Humba mes arave me pambuk, në pritje të nisjes së çapitjes, siç e quanin fermerët e zonës punën në prashitjen e pambukut, duke grirë mes dhëmbëve inatet e banorëve të fshatit Vasiliqi, që kishin mësuar prej plakut Kosta,blasfeminë time. Unë e kisha pagëzuar Aliun, dhëndrin e fshatit të tyre,burrin e Vasiliqisë, krenarinë e tyre greke, shqiptar e bir shqiptari. Një ditë një uniformë policore,më ndaloi atje në periferi të fshatit,dhe duke më futur në autoveturën e policisë për të më kthyer në Shqipëri, si refugjat pa dokumente,më dha një mundësi.

Ti je Dhaskali që ke punuar te Kosta? Kjo ishte pyetja e parë. Ti thua që Ali pasha është shqiptar?- Kjo ishte pyetja e dytë, që unë duhet ti përgjigjesha shpejt. -Po,- ripërsërita pohimin tim. “Po të jap një mundësi. Mendohu mirë!. Nëse thua që Ali Pasha është grek, do të të lë të lirë. Nëse thua që është shqiptar .. do të të nis në Shqipëri”,-deklaroi polici. Quhej Kristo. Dhe ishte dhëndri i Kostës të moshuarit që më pushoi nga prashitja e pambukut. -“Ti se e do përgjigjen”?- e pyeta Unë. Grek!- pohoi ai. “Kokën e ka në Stamboll. Trupin në Janinë, ndërsa shpirtin, këtu në Vasiliqi”- i thashë unë në shqip. A punova sërish në Vasiliqi? Po..!.Unë isha emigrant. Pambuku duhej prashitur. Grekët më ulën ditën e punës Nga 3 mijë dhrahmi.. në dy mijë, për një ditë pune..Ishte viti 1992. Rreth 20 vjet më vonë, një grup kërkuesish thesaresh nisën kërkimet e tyre në fshatin e vogël grek Vasiliqi. Kërkimet u mbështetën edhe nga autoritetet vendase. Sipas miteve të vjetra të kaluara brez pas brezi , flitej se rreth 30 ton ar dhe bizhuteri u fshehën në këtë fshat nga pashai legjendar. Në fakt, thesar nuk është gjetur kurrë. Thesar ishte emri i gruas së bukur, Vasiliqisë, që u peshua me ar nga shqiptari Ali, dhe i vendosi emrin fshatit të saj duke iu dhënë “Vasiliqi”, si vendlindje , në regjistrin e gjendjes civile, banorëve të këtij fshati.

“Ali Pashai është helinas, jo alvanos”!- u përpoq të më korrigjonte 70-vjeçari Kosta. “Gabim!”,- mbrojta unë tezën time. Dhe gjysma shqip e gjysma greqisht, u përpoqa të shpjegoja se Vasiliqia ishte një nga gratë e bukura të Ali Pashajt, se ky i fundit kishte mbiemrin Tepelena.